Een woord dat de verandering om schrijft van een gevarieerd, afwisselend, levendig Fries Landschap naar een eenvormig, vlak, levenloos, stil, industriele raaigras woestenij. Het is het resultaat van overheidsbeleid dat intensivering en schaalvergrooting van de landbouw stimuleert en vrij baan geeft.

Mansholt

Beleid wat zijn oorsprong vindt in het landbouwplan van Minister Mansholt om er na de oorlog voor te zorgen dat er nooit meer een voedseltekort in Nederland zou zijn. Toenertijd een heel rationele en begrijpelijke keuzes. Het ging echter in de jaren zeventig van de vorige eeuw al mis, maar de overheid heeft het beleid feitelijk nooit bijgesteld. Vanaf dat moment hebben de melkveehouderijondernemingen feitelijk nooit meer winst gemaakt en zich van crisis naar crisis gesleept. Melkquota, veeziektes, mestproblemen, stikstofuitstoot, fosfaatuitloging, fosfaatquota, etc. Kijk naar onze analyse van de landbouw en melkveehouderij voor meer informatie.

Raaigras woestijn

Ondertussen veranderde het gevarieerde weiland feitelijk naar akkerbouw met raaigras en mais. De oorspronkelijke grasmat met tientallen verschillende grassen, bloemen en kruiden, wat in symbiose leefde met een gevarieerd bodemleven met wormen, insecten, bacterien en schimmels, verdween. Het herhaaldelijk ploegen verstoord het complexe bodemleven wat de grasmat voede met mineralen en sporenelementen in ruil voor suikers van de grassen, bloemen en kruiden die er ooit groeiden. Het raaigras en de mais voeden zich met de makkelijk beschikbare wateroplosbare meststoffen uit drijfmest. Fosfaat die makkelijk uitspoelt naar het oppervlakte water en stikstof die als ammoniak makkelijk uitdampt naar de atmosfeer en verderop in natuurgebieden zorgt voor ‘vermesting’.

Sleepslang

De mestproblemen hebben geleid tot maatregelen waar het drijfmest-sleepslag systeem uit is voortgekomen. Hiermee wordt verdunde mest in de bodem geinjecteerd waardoor er minder ammoniak in de atmosfeer terechtkomt. Het systeem injecteert dus ammoniak direct in de bodem, dat is dodelijk voor het (resterende) bodemleven. De eerste jaren dat het systeem werd toegepast liepen er letterlijk duizenden meeuwen achter het systeem aan het weiland want alle bodemleven kwam zo snel mogelijk naar de oppervlakte gekropen na de ammoniak injectie en werd daarmee een makkelijk hapje voor de meeuwen. De laatste jaren is er nauwelijks meer een meeuw te bekennen wanneer het systeem bezig is, er zit namelijk niks meer in de grond. En dus ook geen eten meer voor de weidevogels. Daarnaast is de sleepslang ook een echte ‘sleepslang’ die het hele land over sleept, ook wanneer er de laatste weidevogel nesten op liggen.

Egalisatie en Drainage

Niet alleen worden de weilenden om de paar jaar opnieuw ingezaaid, ook wordt met steeds grotere machines steeds grotere vlaktes geegaliseerd en gedraineerd. Hier door is een duizend jaar oud landschap met greppels, terpjes en ekers omgevormd tot een superstrakke vlakte. Die hoogteverschillen (micro-accenditatie) zorgde ervoor dat vogels en hazen dekking konden vinden voor predatoren. Maar ze zorgden ook voor variatie in vochtigheid van de bodem. In droge tijden was er altijd wel een natte plek bij een greppel, in natte tijden altijd wel een hoge kop waar het droog was. Dit zorgde niet alleen voor variatie in bloemen, planten en grassen, maar er was ook altijd wel een plaats waar insecten en wormen konden leven, en daarmee was er bijna altijd wel voedsel voor bijvoorbeeld weidevogels en hun kuikens. Dit geegaliseerde en gedraineerde land is zo eenvormig en droog dat er eigenlijk nooit meer goede omstandigheden zijn voor weidevogels. En er is ook geen habitat meer voor hazen en egels. Langs de wegen in het buitengebied liggen nauwelijks meer doodgereden hazen en egels, en dat komt niet omdat ze verkeersles hebben gekregen, ze zijn er nauwelijks meer.

Maaien, maaien, maaien

Wanneer je raaigras kort maait, voor het in bloei schiet, heeft het het hoogste eiwit en suiker gehalte. Dus de boer maait steeds vroeger en steeds vaker, tot wel 7x per jaar aan toe, grofweg om de drie weken tijdens het broedseizoen. En met steeds grotere werkbreedte, tot wel 9 meter per trekker, en vaak met kneuzers. De chauffeur ziet echt geen vogel, nest, kuiken of jonge haas meer zitten, dat was vroeger met 1,65 werkbreedte al een hele toer.

Het vroege en frequente maaien heeft nog een effect, er is geen enkel gras, bloem of kruid wat tot bloei komt en zaad aanmaakt. Het raaigras heeft dat niet nodig maar veel andere natuurlijke grassen, bloemen en planten zijn eenjarig en komen volgend jaar dan niet meer terug. Deze zijn ondertussen dus ook verdwenen uit het buitengebied.

Verdwenen sloten.

Ook de slootkant biedt geen vluchtplaats meer voor plant en dier, want veel sloten zijn gedempt. Door de egalisatie en drainage zijn er veel minder sloten nodig dan vroeger om het water lokaal uit de greppels af te voeren. De sloten die overblijven hebben een laag waterpeil en steile oevers. Oevers die er keurig gemanicuurd als een stadsgazonnetje bijliggen, strak meegemaaid en de slootkant wordt ieder jaar strak getrokken met het zeer grondige slootreinigen. Daar groeit ook niets anders meer en zeker geen bloeiend gras. Dus is er ook geen eten meer voor halfwas eendekuikens want die werden vroeger volwassen op graszaad. Die kuikens zijn er overigens zo wie zo niet meer want er is geen plek en dekking meer voor eendennesten, en er zijn geen vliegen en slakjes meer in de sloot die als voer voor eenden en eendenkuikens moeten dienen. Mocht er nog een verdwaald kuiken zijn dan vindt die geen dekking meer in de keurig gemanicuurde slootkant en is een makkelijke prooi voor de roofvogels.

Roofvogels

Zij krijgen vaak de schuld van de achteruitgang van de weidevogels en hazen. Maar kun je ze iets kwalijk nemen? Als er al een kuiken uit een ei kruipt is dat uitstekend te zien op het biljartlaken, er is geen greppel of graspol om dekking in te zoeken. Bovendien, binnen de kortste keren raakt het kuiken verzwakt omdat er geen insecten zijn om op te eten en moet het steeds meer risico nemen om nog wat eten proberen te vinden. Hoe makkelijk wil je het een roofvogel maken voor een kuiken als tussendoor hapje? Een roofvogel die namelijk zo wie zo al een rijk aanbod aan eten vindt want de droge losse bodem van het moderne weiland bieden een prima habitat voor muizen.

Weidevogel bescherming

Bovendien, je vind alle resterende weidevogels in de weidevogelbeschermingsgebieden. Dat klinkt indrukwekkender dan het is. Hier en daar een paar hectare waar water op het land wordt gepompt met daarom heen 200 hectare waar, indien er vogels met kuikens in zitten, wat later wordt gemaaid. De vrijwilligers en boeren doen daar hun stinkende best, maar het is net alsof je de snoeppot midden in de kleuterschool neerzet, die is na de pauze leeg. Alle predatoren komen op het gebied af en de luchtmacht functioneerd niet meer want ook daar zijn te weinig vogels.

Vroeger zaten er zoveel weidevogels in de weilanden dat ze gezamenlijk een soort ‘luchtmacht’ vormenden die achter kraaien en dergelijke aangingen en ze wegjaagden. Die aantallen zijn nergens meer te vinden. De Provincie wil dit falende beleid, dat 15 miljoen per jaar kost, voortzetten want het alternatief is dat je het over de rol van de Landbouw moet gaan hebben en daar heeft het CDA geen zin in.

Pesticiden

Voorstanders van de maisteelt brengen vaak naar voren dat er heel veel, alles is relatief, weidevogelnesten op maailand zitten. Als deze nesten al het drijfmest sleepslangen en inzaaien van het mais overleven, komen de kuikens uit het ei in maisland waar geen insecten leven omdat er pesticiden in de bodem zitten. Deze moderne neonicotinoiden zijn water oplosbaar en breken erg langzaam af. Na drie jaar is de werking gehalveerd. Niet alleen zitten ze in maisland maar ze worden ook tegen emelten in grasland gebruikt. Emelten die overigens het hoofdvoedsel van de grutto zijn. De pesticiden zitten overal; grasland, maisland en uitgeloogd in de sloot. Er is in het agrarisch buitengebied van Fryslan geen insect meer te vinden.

Industrieel landschap

En daarmee hebben we een eenvormig, eentonig, industrieel landschap gecreeerd dat overal in Fryslan het zelfde is. Groen raaigras zonder leven en identiteit. Als kers op de taart dan nog grote stalen industriele ligboxen stallen zonder de afgesproken erfbeplanting. Die ‘afgesproken’ erfbeplanting is moeilijk juridisch af te dwingen, maar er wordt ook helemaal niet op gehandhaaft.

Lonely Planet

Je vraagt je af waar Lonely Planet heeft gekeken toen ze Fryslan tot onontdekte parel van Europa benoemden. In ieder geval leidt de situatie tot veel landschapspijn bij inwoners van Fryslan. Maar er is nog een probleem, wij hebben een mooi, levend, gevarieerd, historisch landschap nodig om aantrekkelijk te zijn voor nieuwe inwoners, toeristen en consumenten van onze boeren. Daar moet voor de toekomst het geld worden verdiend. De huidige gangbare melkveehouderij heeft geen toekomst in Fryslan.

Redding

Maar ook hier keert de wal het schip. Klimaatverandering zorgt er voor dat de zeespiegel stijgt en het weer extremer wordt. We zullen de waterpeilen in Fryslan drastisch omhoog moeten brengen tegen verzilting en droogte, tot wel 150cm op sommige plaatsen. Dit gaat betekenen dat het systeem van drainage niet meer gaat werken want deze buizen komen diep onder water en gaan verstoppen. De greppels moeten terug in het land en daarmee ook de sloten. De klimaatverandering gaat globaal zeer waarschijnlijk leiden tot voedselschaarste waarmee het voeren van krachtvoer aan melkkoeien onder druk komt te staan. Als het al niet door de grondstoffencrisis, in dit geval het komende te kort aan goedkoop fosfaat, te duur wordt om krachtvoer aan koeien te geven. En anders is er wel het probleem dat de stikstofkunstmest met fossiele energie wordt geproduceerd, wat ook moet stoppen. Bovendien gaat in deze context de kritische consument, en dat is de klant van de friese boer, steeds moeilijker doen over krachtvoer voor koeien. Ook de impact van de gangbare landbouw op de Biodiversiteit wordt voor veel klanten van deze gangbare landbouw een steeds groter probleem om te accepteren. Verder komt het einde van tractoren met 200kw dieselmotoren in zicht, wil je dat elektrisch doen heb je 30 Tesla accu-pakketten per trekker nodig.

De koe moet zelf weer het werk gaan doen. Zonder krachtvoer en kunstmest. Op natter land met een grotere biodiversiteit omdat de klant het wil.

Niet afwachten

Natuurlijk Fryslan wil niet afwachten tot de situatie nog verder verslechtert en boeren zo klem komen te zitten dat ze helemaal geen uitweg meer zien. Nu zijn de problemen nog op te lossen al vraagt het een enorme inspanning. In onze plannen voor Gezond Boeren, Waterplan, Biodiversiteitsherstel en Leefbaarheid zetten we uiteen hoe de Provincie met de huidige regelgeving en middelen de Landschapspijn voor een flink deel terug kan draaien. Het is een enorme opgave maar het kan nog wanneer we nu beginnen.